http://Auke-Florian-Hiemstra-_-Liselotte-Rambonnet-grachtwacht

Vanuit een oud brugwachtershuisje op de Marebrug in de binnenstad van Leiden organiseren biologen en onderzoekers Liselotte Rambonnet (31) en Auke Florian Hiemstra (30) zogenoemde ‘clean-ups’. Een groep vrijwilligers trekt er iedere zondag -behalve als er ijs ligt- in kano’s op uit om zwerfvuil uit de grachten te vissen. Het project, met de naam ‘De Grachtwacht’, begon kleinschalig tijdens de coronapandemie, maar heeft inmiddels serieus vorm gekregen.

Het brugwachtershuisje op de Marebrug fungeert als coördinatiecentrum voor de opruimacties, en is tegelijk een soort museum waar de meest opvallende vondsten tentoon worden gesteld. De twee geven een bevlogen rondleiding tussen de vondsten die de afgelopen jaren gedaan zijn. Dat varieert van (helaas) te verwachten zwerfvuil als blikjes, peuken en plastic bekers tot meer exotische vondsten zoals dode haringen en inktvissen (door marktkooplui gedumpt), dagboeken met persoonlijke verhalen en ballen, heel veel ballen. Vol passie vertelden de twee begin april in de eerste lentezonnestralen over het belang van hun acties en ook vragen ze recreanten om hun steentje bij te dragen.

Liefde voor water

Bij beiden zat de liefde voor het water er al vroeg in. Liselotte groeide op in Friesland, omringd door water. Voor haar studie verhuisde ze naar Leiden, waar ze lid werd van een roeivereniging en zo zeven dagen per week op het water te vinden was. Bij Auke-Florian begon het juist met zout water, als kleine jongen namen zijn ouders hem vaak mee naar de kust om schelpen te zoeken. ‘Het magische geluid van de branding’ omschrijft hij als soundtrack van zijn jeugd. Tijdens zijn studie was hij als fanatiek duiker vooral onder water te vinden.

Van recreatie naar activisme

Het idee voor de clean-ups werd geboren tijdens een door Liselotte gepland recreatief kanotochtje door de Leidse grachten. “Wij leenden de kano’s van Aaf Verkade, Adviseur Stadsgrachten in Leiden, vlak na Leidens Ontzet 2018. Dit mocht gratis, als je maar afval meenam. Op weg naar het centrum bleek er heel veel afval in het water te liggen. We zijn dat gaan opvissen en al snel had het weinig meer met recreatie te maken maar ging het meer op activisme lijken”, grapt Auke-Florian. “Het centrum hebben we nooit gehaald omdat er onderweg al zoveel afval te scheppen was. Dat is verder uitgegroeid en aan het begin van de coronatijd zorgden we met crowdfunding voor nieuwe tweedehands kano’s en begonnen ook met onderzoek naar wat we vinden.”

Die ervaring zette de twee aan het denken en leidde tot de georganiseerde aanpak van de clean-ups. “Leiden heeft zo’n sterke band met water: we vieren onze feesten langs de grachten, we zitten op het terras aan het water en in de zomer zitten mensen op bootjes en langs de kanten te genieten van het water. We zijn onlosmakelijk verbonden met dat water, dus dan moeten we er natuurlijk ook wel goed voor zorgen natuurlijk.” vervolgt Auke Florian.

Successen

Los van de vele zakken afval die al verwijderd zijn, heeft het werk van De Grachtwacht inmiddels ook al enkele structurele successen opgeleverd. Een voorbeeld is het verbod op het gebruik van wegwerpbekers tijdens evenementen, dat in 2019 werd ingevoerd. “Na Koningsdag 2019 vonden we ruim 7.000 bekers over een stuk van honderd meter gracht” vertelt Auke Florian. “Zevenduizend! Dat is toch krankzinnig? De gemeente doet dan wel iets, maar pas na een paar dagen. En de ondernemers voelen zich er niet verantwoordelijk voor. Toen hebben wij een jaar lang actie gevoerd om daar verandering in te brengen. En met succes! Het eerste jaar dat er statiegeldbekers werden gebruikt, lagen er nauwelijks bekers op straat of in de gracht. En dat terwijl je vroeger soms wel tot je enkels tussen de wegwerpbekers stond. Statiegeld werkt gewoon, dat weten we al jaren.” Extra blij zijn ze dan ook met de invoering van statiegeld op blikjes, per 1 april 2023. Tijdens ons gesprek, op 2 april, was nota bene het eerste blikje met statiegeld uit de gracht gevist. Wekelijks worden er gemiddeld zo’n 150 blikjes uit het water gevist. Mede daarom hebben ze goede hoop in de toekomst minder blik in de gracht te vinden.

Samen met vrijwilligers

Door de jaren heen hebben er ruim 1000 vrijwilligers meegeholpen met de wekelijkse clean-ups, vertellen de initiatiefnemers. “In de zomer is het een drukte van belang, dan zitten de kano’s soms maanden van tevoren al volgeboekt. Vaak zijn er dan ook nog allemaal suppers en kanoërs die met eigen materiaal aansluiten. Wij varen dan mee met ons elektrische onderzoeksbootje, ter ondersteuning. Soms is het een hele karavaan, die dan in twee groepen opsplitst zodat we de hele binnenstad van Leiden af kunnen gaan. En iedere week schrikken we weer van ‘de buit’ en vooral hoeveel afval er elke week uit het water komt. En dan denk je bij jezelf: als wij het nu niet hadden opgeruimd, dan had niemand anders het gedaan. En dan was het richting zee of richting de Kaag gedreven en daar in de natuur terecht gekomen.” aldus Auke-Florian.

Drijfveer

De reden voor vrijwilligers om mee te doen varieert, legt Liselotte uit: “Je ziet vaak wel dat vrijwilligers een band hebben met de natuur en de omgeving, soms gewoon omdat ze graag bij schoon water willen recreëren. Bij onze vrijwilligers is het een mix: deels zijn het mensen die het gewoon lekker vinden om op het water te zijn en willen recreëren. Een ander deel sluit echt aan om afval op te ruimen en te zien hoe wij dat doen. Sommigen gaan daar verder in dan anderen, die volgen ons in het onderzoek en spreken dan bijvoorbeeld via Twitter de verantwoordelijken aan.”

Steeds meer sups

Uit onder meer het Watersportonderzoek 2021 bleek dat er tijdens de coronaperiode veel suppers bijkwamen op het water. Die trend was ook bij De Grachtwacht merkbaar, vervolgt Auke-Florian: “Er sloten opeens veel meer mensen met een sup aan. Die zeiden ‘Leuk dat jullie dit doen, ik wil graag meedoen’. En het is natuurlijk ook heel gaaf om Leiden vanaf het water te ervaren en tegelijk iets goeds voor de wereld te doen. Elke week hopen we op het beste scenario, dat er geen afval ligt en dat wel alleen maar lekker een stukje gaan kanoën met elkaar. Maar helaas is het zover nog niet.”

Zwerfvuil én data

Tijdens de wekelijkse clean-ups met vrijwilligers wordt over een traject van 4 kilometer zwerfvuil uit het water gevist. “We verzamelen niet alleen afval, maar ook data,” vervolgt Liselotte. “Als we het alleen maar opruimen, dan verandert er niks. We doen dus ook echt onderzoek naar wat er dan precies ligt. En dan gaan we kijken of het te voorkomen is dat het in het water terechtkomt. Zo zagen we bijvoorbeeld dat er veel afval van terrassen in het water terecht kwam. Dan gaan we in gesprek en proberen de we de ‘kraan aan wal dicht te draaien’. Het is vaak best een opgave om de bron te achterhalen, zelfs voor ons als wetenschappers.”

Auke Florian vult aan: “Dat plastic zwerfvuil hoort gewoon niet in het water. Voor mensen is het heel makkelijk en fijn, maar voor de natuur is het heel gevaarlijk. Toen plastic in de jaren ’50 ontwikkeld werd waren we heel blij als mensen, want het verging niet en dat vonden we heel handig. Inmiddels zijn we ons wel bewust van de keerzijde die dat heeft. Ons denken over plastic is daarom heel erg veranderd. Al het plastic dat we laten rondslingeren, dat slingert misschien wel voor honderden jaren rond en brengt op allerlei manieren schade toe aan de natuur.”

Oproepen aan recreatievaart

In het kader van de Week van de Duurzame Waterrecreatie hebben we Liselotte en Auke-Florian ook de vraag voorgelegd wat waterrecreanten naar hun idee zelf zouden kunnen doen om zwerfvuil tegen te gaan: “Wat ik best vaak zie is dat kinderen vanaf boten met netjes tijdens het varen proberen vuil op te vissen. Dat is natuurlijk een heel goed idee, want het houdt de kinderen bezig en je laat het water een stukje schoner achter dan je het aantrof.” zegt Liselotte.

Uit het onderzoek van het zwerfvuil worden ook verbanden naar waterrecreatie gelegd. “We vinden bijvoorbeeld heel veel sigarettenpeuken” legt Auke-Florian uit. “Die komen natuurlijk op veel verschillende manieren in het water. Maar ik wil wel graag een oproep doen aan mensen die op een boot een sigaret roken: gooi die peuk alsjeblieft niet in het water! In die filters zit plastic en nog heel veel andere gifstoffen die gewoon niet in het water horen. Bovendien is het heel moeilijk voor ons om ze op te ruimen.”

Iets anders wat tijdens clean-ups veel gevonden wordt is wél direct aan de waterrecreant te koppelen, namelijk stootwillen of fenders. “Haal ze binnenboord!” vervolgt Liselotte. “Of zorg dat ze goed vast zitten en check dat ook regelmatig. Bijna iedere week halen we er wel één of meer uit het water”.

Overigens hebben ze daar een creatieve oplossing voor gevonden: van de lekke witte of lichtgekleurde stootwillen maakt kunstenaar Mark Flipse bijzondere designlampen. En de andere stootwillen worden op Koningsdag weer verkocht om opnieuw gebruikt te worden. De opbrengst vloeit weer terug in het project.

Verder komen de opruimers ook veel vishaken en visdraad tegen in de grachten. “Doordat er in de binnenstad zoveel troep op de bodem ligt, komen die vishaken makkelijk vast te zitten. Wat er dan vaak gebeurt is dat ze afgeknipt worden en in het water achterblijven. We proberen nu in kaart te brengen of er bepaalde hotspots zijn waar vaak visdraden achterblijven, zodat we hier hopelijk wat aan kunnen veranderen. De visdraden zijn voor watervogels namelijk echt gevaarlijk.” zegt Liselotte.

Een andere oproep die de twee aan de recreatievaart willen doen, die niet zo zeer met zwerfvuil, maar wel met natuur te maken heeft is: “Let op je snelheid en golfslag. Er zijn een paar dieren die in de stad met ons kunnen leven en zelfs van ons afval nesten weten te maken. Die nesten kunnen heel makkelijk kapot gaan door te snel varende boten, dus ik wel echt vragen: let alsjeblieft op je snelheid!” zegt Auke-Florian. “En zorg er ook voor dat meerkoeten geen nest op jouw trimplaten kunnen maken.” vult Liselotte aan. “Dat is namelijk dé ideale plek voor een nest. Maar als een meerkoet daar een nest maakt, dan stopt voor de eigenaar van de boot het vaarseizoen. Want zo’n nest is beschermd en dat mag je niet verstoren. Dus zorg ook voor een alternatieve nestplek.”

grachtwacht-expositieWhat happens in Vegas

Tot slot herhalen de twee nog maar eens het belang van schoon water: “Wat we proberen uit te leggen, ook met dit museum in het brugwachtershuis, is dat die gracht een bijzonder en kwetsbaar natuurgebied is. Daar zitten meer dan twintig soorten vis in en hele bijzondere watervogels. Als je goed kijkt zie je dat die gracht vol met leven zit. Je moet je eigenlijk beseffen dat je niet zomaar door een sloot met water vaart, maar door een stuk natuur, ook in de binnenstad. Als mensen dat besef hebben, gaan ze er hopelijk ook heel anders mee om. Het is echt een bijzonder ecosysteem waar van alles in leeft. Zorg dus dat er niks van boord kan vallen, maar dat alles wat op jouw boot gebeurt, ook op die boot blijft. Het is net Las Vegas”, grapt Auke Florian. “Er kan zomaar onbewust iets overboord vallen, maar als dat op een warme dag bij honderd mensen gebeurt, dan hebben wij zo weer vier vuilniszakken vol met zwerfvuil.”

© foto’s: De Grachtwacht/Alexander Schippers

Nieuws & evenementen